Η Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, κοντά στις εκβολές του ποταμού Αξιού, το έτος 315/6 π.Χ. από τον Κάσσανδρο, ο οποίος έδωσε στην πόλη το όνομα της συζύγου του Θεσσαλονίκης, αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Σημαντικό λιμάνι της Μεσογείου, διέξοδος στη θάλασσα της ενδοχώρας των Βαλκανίων, σε κομβική θέση στην Εγνατία οδό που συνέδεε Ανατολή και Δύση, η πόλη αναπτύχθηκε γρήγορα και διατήρησε τη σημασία της στη διαδρομή των αιώνων. Η πολεοδομική της χάραξη ανάγεται στην ελληνιστική περίοδο. Την ελληνιστική πόλη διαδέχθηκε η ρωμαϊκή και ακολούθως η βυζαντινή πολιτεία, με τους περικαλλείς ναούς της, λαμπρά δείγματα της βυζαντινής τέχνης και τις εντυπωσιακές οχυρώσεις της.

Η πόλη της Θεσσαλονίκης περικλειόταν από ισχυρό οχυρωματικό περίβολο, συμπεριλαμβανομένης και της παράκτιας πλευράς της. Η αρχαιότερη φάση του περιβόλου αυτού, δύσκολα διακρινόμενη, χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο.

Καλά διακριτή είναι η ρωμαϊκή φάση του 3ου αιώνα. Οι επισκευές και ενισχύσεις των πρώιμων αυτών οχυρώσεων της πόλης ήταν αδιάκοπες. Ισχυρά τείχη οικοδομήθηκαν στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. για να προφυλάξουν την πόλη από τις επιδρομές των Γότθων, ενσωματώνοντας τμήματα της παλαιότερης οχύρωσής της. Είχαν τραπεζοειδή κάτοψη, μήκος περίπου οκτώ χιλιομέτρων, προτείχισμα, τέσσερις πύλες εισόδου και ενισχύονταν με πύργους. Στο ανώτερο σημείο της οχύρωσης στο λόφο, βρίσκεται η Ακρόπολη και το φρούριο του Επταπυργίου (λειτούργησε ως φυλακή ως το 1989), που αποτελούν μία από τις οψιμότερες επεμβάσεις-προσθήκες και χρονολογούνται στην όψιμη βυζαντινή περίοδο. Επισκευές και προσθήκες έγιναν άλλωστε επανειλημμένα στις οχυρώσεις της πόλης κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Η οχύρωση της πόλης είναι συνδεδεμένη διαχρονικά με την πόλη, αξιοσημείωτο είναι δε το γεγονός ότι επί των τειχών σώζονται επιγραφικές μαρτυρίες που αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα από την τοπική ιστορία.

Το εμβληματικό μνημείο της πόλης, ο Λευκός Πύργος, χρονολογείται, όπως και ο πύργος του Τριγωνίου, στην οθωμανική περίοδο. Το ανατολικό και το νότιο,θαλάσσιο, τείχος κατεδαφίστηκαν τον 19ο αιώνα, για να επεκταθεί η πόλη προς τα ανατολικά, όπου ιδρύθηκε η συνοικίας Εξοχών, και να διευκολυνθούν οι θαλάσσιες συγκοινωνίες. Εντούτοις, με εξαίρεση το κατεδαφισμένο νότιο θαλάσσιο τείχος, η οχύρωση της πόλης σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Ακόμη και το κατεδαφισμένο τον 19ο αιώνα ανατολικό τμήμα σώζεται σε πολλά σημεία και έχει εντοπιστεί ανασκαφικά, ώστε να αποκαθίσταται με ακρίβεια η πορεία του.

Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης υπέστησαν πολύ σοβαρά προβλήματα από την μεγάλη πυρκαγιά του 1917 και από τους σεισμούς του 1978. Ακολούθησε ένα ευρύτατης κλίμακας πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασής τους, το οποίο έχει σήμερα σχεδόν ολοκληρωθεί.

"Το φρούριο του Επταπυργίου υψώνεται στο ψηλότερο σημείο της Ακρόπολης, στο ΒΑ άκρο των τειχών της πόλης. Παρουσιάζει ένα σύμπλεγμα διαφορετικών κατασκευαστικών φάσεων από την παλαιοχριστιανική – πρώιμη βυζαντινή περίοδο έως και τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, με οψιμότερη την προσθήκη νεώτερων κτιρίων και βοηθητικών χώρων κατά την μετατροπή του σε φυλακές το 19ο αι και τελική φάση στα τέλη της δεκαετίας του '90, τις ήπιες επεμβάσεις και αναγκαίες μετατροπές για την στέγαση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Πάνω στις τοιχοποιίες του φρουριακού συγκροτήματος με τα ποικίλα κεραμοπλαστικά και τα ενσωματωμένα κατά τόπους μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη διαφόρων εποχών, ανιχνεύονται αντιστοίχως ισάριθμες κατασκευαστικές φάσεις."

Τα Βυζαντινά Τείχη της Θεσσαλονίκης, συγκαταλέγονται στα δεκαπέντε παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, που έχουν ενταχθεί στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco.

Η βυζαντινή κρήνη κι η παλαιοχριστιανική Βασιλική στην Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης

Η βυζαντινή κρήνη στην Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης αποτελεί μοναδικό μνημείο για την πόλη. Πρόκειται για κρήνη με βυζαντινό τόξο και κεραμοπλαστικά κοσμήματα αντίστοιχα των οποίων συναντώνται σε βυζαντινούς ναούς. Αποτελεί σπάνιο τύπο κρήνης και είναι το ιστορικό τοπόσημο από το οποίο πήρε το όνομα της η συγκεκριμένη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Όμως, παρόλο που η κρήνη αυτή κηρύχθηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1986, δεν είναι ορατή καθώς βρίσκεται σε ακάλυπτο χώρο πολυκατοικίας, χωρίς πρόσβαση για το κοινό, αφημένη κυριολεκτικά στην τύχη της. Η κρήνη βρίσκεται στον ακάλυπτο χώρο της οδού Διδιασκαλίσσης Βασιλικής Παπαθανασίου 44.

Λίγα μέτρα πιο μακριά στην οδό Δημητρίου Μαργαροπούλου 20 στην Ξηροκρήνη βρέθηκε μια από τις τρεις παλαιότερες τρίκλιτες Βασιλικές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για την παλαιοχριστιανική Βασιλική της Ξηροκρήνης, η οποία συνδέεται ιστορικά με τα μαρτύρια των Πρωτοχριστιανών της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τμήματα της Βασιλικής είναι ορατά από το παρακείμενο πάρκο της οδού Σταματίου Ρεγκούκου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα, μεταξύ των οποίων η κρύπτη η οποία φαίνεται να υπάρχει κάτω από τον ναό, συνδεόμενη πιθανότατα με την περίοδο των διωγμών των πρώτων Χριστιανών.