Στη δυτική πλευρά της Χαλκιδικής, στους πρόποδες του όρους Κατσίκα, βρίσκεται ένα από τα σημαντικότερα σπήλαια της Ελλάδας, το δεύτερο σε επισκεψιμότητα αρχαίο μνημείο της Βόρειας Ελλάδας. Χαρακτηρίζεται από μοναδικό σπηλαιολογικό, ανθρωπολογικό, παλαιοντολογικό και αρχαιολογικό πλούτο. Ο σταλακτιτικός του διάκοσμος είναι εντυπωσιακός και η επιστημονική του σημασία είναι διεθνώς γνωστή. Εκεί ανακαλύφθηκε ένα από τα αρχαιότερα και καλύτερα διατηρημένα ανθρώπινα κρανία στην Ευρώπη, καθώς και λίθινα εργαλεία της Παλαιολιθικής Εποχής, και πλούσια απολιθωμένη πανίδα.

Η ανακάλυψη του σπηλαίου
Πετράλωνα Χαλκιδικής, 1959. Ο κάτοικος του χωριού Φίλιππος Χαντζαρίδης έβοσκε συχνά τα πρόβατά του στους δυτικούς πρόποδες του όρους Κατσίκα, περίπου ένα χιλιόμετρο μακριά από το χωριό του. Βέβαιος ότι ακούει μέσα από ένα στενό άνοιγμα στην πλαγιά του βουνού να ρέει άφθονο νερό, παρακινεί τους συγχωριανούς του να ανακαλύψουν την πηγή, αφού το πολύτιμο για τις αγροτικές εργασίες νερό ήταν λιγοστό. Στις 9 Μαΐου 1959, ο Βασίλης Γιαννακόπουλος και ο Χρήστος Σαρηγιαννίδης μπαίνουν με ερασιτεχνικό εξοπλισμό μέσα από το άνοιγμα και διαπιστώνουν ότι ο ήχος του «τρεχούμενου νερού» οφειλόταν στην κίνηση του αέρα εντός των θαλάμων ενός μεγάλου σπηλαίου. Αυτή είναι η αρχή της ιστορίας.

Τον ίδιο χρόνο κάτοικοι του χωριού διάνοιξαν μία άλλη μικρή είσοδο μερικά μέτρα νοτίως της αρχικής, από την οποία μπορούσαν να εισέλθουν στο σπήλαιο με μεγαλύτερη ευκολία. Σε αυτές τις πρώτες ερασιτεχνικές εξερευνήσεις, οι κάτοικοι των Πετραλώνων περισυνέλεξαν απολιθωμένα οστά και δόντια ζώων, τα οποία παρέδωσαν στον Καθηγητή Ορυκτολογίας και Πετρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Πέτρο Κόκκορο. Λίγο καιρό αργότερα, έφτασαν στα Πετράλωνα οι σπηλαιολόγοι Ιωάννης και Άννα Πετροχείλου και άρχισαν να εξερευνούν το σπήλαιο.

Το ανθρώπινο κρανίο των Πετραλώνων

Το απολιθωμένο κρανίο ανθρώπου, που βρέθηκε στο Σπήλαιο Πετραλώνων το 1960, είναι βεβαίως το πιο γνωστό από τα ευρήματα του σπηλαίου και το σημαντικότερο ανθρωπολογικό απολίθωμα του ελλαδικού χώρου. Πρόκειται για εύρημα υψηλής πληρότητας, ένα από τα πιο πλήρη και καλύτερα διατηρημένα ανθρώπινα απολιθωμένα κρανία, από το οποίο λείπει μόνο ένα μέρος της εμπρόσθιας οδοντοστοιχίας. Συγκρινόμενο με το κρανίο του σημερινού ανθρώπου, χαρακτηρίζεται από πιο επιμήκη και χαμηλότερο κρανιακό θόλο, ευρύτερο πρόσωπο με έντονα υπερόφρυα τόξα, μεγάλες οφθαλμικές κόγχες και ισχυρή οδοντοστοιχία. Ο όγκος του εγκεφάλου του ήταν λίγο μικρότερος, φτάνοντας περίπου τα 1200 cm3. Μορφολογικώς όμοια και καλά διατηρημένα κρανία είναι επίσης γνωστά από τη Γαλλία (Arago), τη Ζάμπια (Broken Hill / Kabwe) και την Αιθιοπία (Bodo).

Το κρανίο των Πετραλώνων κατατάσσεται ταξινομικώς στο είδος Homo heidelbergensis, ένα είδος του Μέσου Πλειστοκαίνου, που πιθανότατα αποτέλεσε τον κοινό πρόγονο του Ανθρώπου του Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis) και του Σύγχρονου Ανθρώπου (Homo sapiens).

Η χρονολόγηση του κρανίου έχει επιχειρηθεί με διάφορες φυσικές μεθόδους, παραμένει παρ΄ όλα αυτά ακόμη ανακριβής. Οι πλέον αξιόπιστες ηλικίες που έχουν δημοσιευτεί κυμαίνονται από 150.000 έως 250.000 έτη πριν από σήμερα. Η μορφολογία του κρανίου δείχνει, ωστόσο, ότι θα μπορούσε να είναι και παλαιότερο, ίσως 250.000–300.000 ετών.

© Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Το σπήλαιο Πετραλώνων ή «Κόκκινων Πετρών» ανοίγεται στους δυτικούς πρόποδες του όρους Κατσίκα. Σχηματισμένο πριν από ένα και πλέον εκατομμύριο χρόνια μέσα στους ασβεστόλιθους του Άνω Ιουρασικού, έχει έκταση περίπου 10.000τ.μ., με μεγάλες αίθουσες κατάκοσμες από πολύχρωμους σταλαγμιτικούς σχηματισμούς.

Ο επισκέπτης, αφού διασχίσει την οριζόντια τεχνητή σήραγγα, φτάνει στο σπήλαιο και, ακολουθώντας τη διευθετημένη διαδρομή, μήκους περίπου 300μ., διέρχεται από τις κυριότερες αίθουσες και θαλάμους του, όπου έχει την ευκαιρία να θαυμάσει αυτό το μεγαλειώδες δημιούργημα της φύσης.

Η αρχική είσοδος του σπηλαίου σήμερα είναι σφραγισμένη. Ήταν ένα κυκλικό άνοιγμα στην οροφή μιας μεγάλης αίθουσας, από το οποίο μπαινόβγαιναν στο σπήλαιο άνθρωποι και ζώα για πολλές δεκάδες χιλιετίες. Από αυτό έπεφταν επίσης στο εσωτερικό πέτρες και χώματα, σχηματίζοντας με τα χρόνια έναν τεράστιο κώνο, ο οποίος σταδιακά έφραξε τελείως την είσοδο.

Το σπήλαιο ανακαλύφθηκε το 1959 από κατοίκους του χωριού που βρήκαν στο εσωτερικό του πολλά απολιθωμένα οστά ζώων Το 1960 βρέθηκε ένα ανθρώπινο κρανίο. Πρόκειται για το αρχαιότερο ανθρώπινο λείψανο που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στον ελλαδικό χώρο, το οποίο ανήκει σε πρώιμο μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον Homo erectus και τον αρχαϊκό Homo sapiens (Ανατομικά Σύγχρονο Άνθρωπο), ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους καθώς και για την παρουσία του στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Ανασκαφές που διενεργήθηκαν στο εσωτερικό του σπηλαίου, αρχικά από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια από την Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος, απέδωσαν πολυάριθμα ευρήματα της Παλαιολιθικής Εποχής, τα οποία χρονολογούνται από το Μέσο Πλειστόκαινο, περίπου πριν από 600.000 - 300.000 χρόνια. Πρόκειται δηλαδή, για μια από τις αρχαιότερες αρχαιολογικές θέσεις της Ευρώπης. Το σπήλαιο χρησίμευε τότε ως καταφύγιο ανθρώπων, αλλά και σαρκοβόρων ζώων. Άνθρωποι και σαρκοβόρα δεν ζούσαν βέβαια μαζί, αλλά εναλλάσσονταν. Από τη δραστηριότητα των παλαιολιθικών ενοίκων του έχουν διασωθεί κυρίως οστά από τα διατροφικά τους κατάλοιπα, τα οποία μαρτυρούν τις κυνηγετικές τους πρακτικές και τις διατροφικές τους συνήθειες, καθώς και τα λίθινα εργαλεία τους, μαρτυρίες της τεχνολογίας και του πολιτισμού τους. Όταν οι άνθρωποι εγκατέλειπαν το σπήλαιο, αυτό χρησίμευε ως καταφύγιο των σαρκοβόρων ζώων, τα οποία μετέφεραν μέσα σ? αυτό τη λεία τους, αφήνοντας έτσι πολλά αποφάγια, κυρίως οστά φυτοφάγων ζώων. Τα ίδια τα σαρκοβόρα, εξάλλου, πέθαιναν μέσα στο σπήλαιο κι έτσι έχουν βρεθεί μεγάλες ποσότητες οστών, πολύτιμες πηγές πληροφοριών για την πανίδα και το περιβάλλον εκείνων των περιόδων.

Μέρος των ευρημάτων εκτίθεται στο μουσείο Πετραλώνων, το οποίο ύστερα από την ολοκλήρωση του έργου «Επανέκθεση συλλογών Μουσείου Πετραλώνων» είναι και πάλι επισκέψιμο για το κοινό από τις 26 Αυγούστου 2024.

Στις εγκαταστάσεις περιλαμβάνονται, επίσης, χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων, φυλάκιο-εκδοτήριο εισιτηρίων, αναψυκτήριο και χώροι υγιεινής.

Συντάκτης
Α. Σύρος

Επισκεφτείτε το σπήλαιο
Γενικές πληροφορίες

Το Σπήλαιο Πετραλώνων βρίσκεται στη Χαλκιδική, περίπου 50 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη και 1 χλμ. από το χωριό Πετράλωνα. Δίπλα στο σπήλαιο λειτουργεί το Μουσείο του Σπηλαίου Πετραλώνων, τις ημέρες και ώρες επίσκεψης του σπηλαίου. Στις εγκαταστάσεις περιλαμβάνονται, επίσης, ελεύθερος χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων, αναψυκτήριο και χώροι υγιεινής.

Ημέρες και Ώρες λειτουργίας
Καθημερινά, εκτός Τρίτης

8:30 – 15:30

Ημέρες αργίας
1 Ιανουαρίου: κλειστά
25 Μαρτίου: κλειστά
Μεγάλη Παρασκευή: 12:00 – 17:00
Μεγάλο Σάββατο: 08:30 – 16:00
Κυριακή του Πάσχα: κλειστά
1 Μαΐου: κλειστά
Χριστούγεννα, 25 Δεκεμβρίου, 26 Δεκεμβρίου: κλειστά
Εισιτήρια
Απλό Εισιτήριο: Ολόκληρο 8 €
Απλό Εισιτήριο: Μειωμένο 4 €

Από τη 1η Νοεμβρίου έως τη 31η Μαρτίου εκάστου έτους ισχύει μειωμένη τιμή για όλους τους επισκέπτες (αφορά το μεμονωμένο εισιτήριο).

Επικοινωνία
(+30) 23730 73365

Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας

efps@culture.gr

Ημέρες ελεύθερης εισόδου
6 Μαρτίου – Μνήμη Μελίνας Μερκούρη
18 Απριλίου – Διεθνής Ημέρα Μνημείων
18 Μαΐου – Διεθνής Ημέρα Μουσείων
Tο τελευταίο Σαββατοκύριακο του Σεπτεμβρίου κάθε έτους (Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς)
28 Οκτωβρίου – Εθνική Εορτή
Η πρώτη Κυριακή κάθε μήνα, κατά το διάστημα από 1ης Νοεμβρίου έως 31ης Μαρτίου

Για περισσότερες λεπτομέρειες μεταβείτε στον σύνδεσμο του ιστοτόπου που θα βρείτε παρακάτω. 

Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας

​Η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας αποτελεί Ειδική Περιφερειακή Υπηρεσία της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Έχει έδρα την Αθήνα και χωρική αρμοδιότητα σε όλη την επικράτεια. Συγκροτείται από τέσσερα Τμήματα και δύο Γραφεία που λειτουργούν σε επίπεδο Τμημάτων, το Γραφείο Βορείου Ελλάδος με έδρα τη Θεσσαλονίκη και το Γραφείο Κρήτης με έδρα το Ηράκλειο.
Η λειτουργία της Εφορείας ορίζεται από το άρθρο 27 του Π.Δ. 4/2018 «Οργανισμός Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού» (ΦΕΚ 7/Α΄/22-01-2018).
Οι επιχειρησιακοί στόχοι της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας είναι η προστασία, ανάδειξη και διαχείριση των σπηλαίων και των παλαιοντολογικών καταλοίπων που συνδέονται με την ανθρώπινη ύπαρξη. Η Εφορεία ασκεί τις αρμοδιότητές της με τη διενέργεια αυτοψιών, τη διενέργεια ή εποπτεία ανασκαφικής και κάθε μορφής επιστημονικής έρευνας και τεκμηρίωσης, την προώθηση της παλαιοανθρωπολογικής-παλαιοντολογικής έρευνας, καθώς και με την εκπόνηση και υλοποίηση μελετών διαμόρφωσης, συντήρησης, ανάδειξης και προβολής των σπηλαίων και των πάσης φύσεως αρχαιολογικών και παλαιοντολογικών καταλοίπων που προέρχονται από  αυτά.
Για την υλοποίηση των στόχων της, η Εφορεία συνεργάζεται με την τοπική αυτοδιοίκηση και τοπικούς φορείς και συμμετέχει σε ευρωπαϊκά και διεθνή προγράμματα. Προωθεί το έργο της με την παρουσίαση και έκδοση επιστημονικού έργου, τη διοργάνωση συνεδρίων και σεμιναρίων και τη συμμετοχή της σε αντίστοιχες διοργανώσεις άλλων φορέων, καθώς επίσης και με το σχεδιασμό και την παρουσίαση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τη διοργάνωση επικοινωνιακών δράσεων και εκδηλώσεων για την ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος που προέρχεται από τα σπήλαια και την παραγωγή συμβατικών και ψηφιακών εκδόσεων και εκπαιδευτικού υλικού.​
Προϊστάμενος:
Ντάρλας Ανδρέας
email προϊσταμένου: adarlas@culture.gr

Υπάγεται:
Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Υπαγόμενα Τμήματα Υπηρεσίας:
Γραφείο Βορείου Ελλάδος
Γραφείο Κρήτης
Τμήμα Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών, Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας
Τμήμα Αρχαιοτήτων των Προϊστορικών και Ιστορικών Περιόδων
Τμήμα Διοικητικής Οικονομικής και Τεχνικής Υποστήριξης
Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης
Στοιχεία Επικοινωνίας:
Διεύθυνση: Αρδηττού 34β, 11 636, Αθήνα
Τηλέφωνο: +30 210 92 32 358, +30 210 92 24 339
Φαξ: +30 210 92 20 322
Έδρα: Αθήνα, Θεσσαλονίκη

Γραφείο Βόρειας Ελλάδος
Διεύθυνση: Ναυαρίνου 28, 55 131, Καλαμαριά, Θεσσαλονίκη
Τηλέφωνο: +30 2310 410 185
Φαξ: +30 2310 410 376

E-mail: efps@culture.gr