ΣΠΙΤΙΑ ΚΑΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΑΘΥΤΟΥ - ΙΣΤΟΡΙΑ

Στο χώρο που απλώνεται η Άφυτος, φαίνεται από τους προϊστορικούς οικισμούς που επισημάνθηκαν στο σημερινό χωριό, υπήρξε συνεχής εγκατάσταση ανθρώπων από το 3000 π.Χ. περίπου. Αυτό σχετίζεται και με ολόκληρη τη Χαλκιδική, που μέχρι τα Αρχαϊκά χρόνια έχουμε διακίνηση διάφορων Θρακικών και Πελασγικών φυλών.

Από τον 8ο αιώνα και μετά έχουμε στην περιοχή εγκατάσταση αποίκων από την Εύβοια. Χαλκιδείς και Ερετριείς δημιούργησαν ένα μεγάλο αριθμό από μικρές αποικίες σ' ολόκληρη την περιοχή της Χαλκιδικής. Αυτή η μετακίνηση των πληθυσμών κράτησε περίπου μέχρι τον 6ο π.Χ. αιώνα. Σ' αυτά τα χρόνια πρέπει να τοποθετήσουμε και την ίδρυση της Αφύτου (Θουκιδίδης 4, 109). Τα αίτια της ίδρυσης της Αρχαίας πόλης πρέπει να αναζητηθούν στη φυσική οχυρότητα του τόπου, παράγοντας πολύ σημαντικός για την ίδρυση μιας αποικίας. Ο απόκρημνος βράχος από την πλευρά της θάλασσας θα την προστάτευε από θαλάσσιες επιθέσεις. Επίσης η μικρή λίμνη που υπήρχε μέχρι το 1963 και βρισκόταν πολύ κοντά στη θάλασσα, θα ήταν ένας μικρός όρμος και ένα μικρό φυσικό λιμάνι κατάλληλο για την προσόρμηση πλοίων.

Την αρχαία πόλη ο Στέφανος ο Βυζάντιος την αναφέρει με τα ονόματα: Αφύτη, Άφυτις, Άφυτος. Η ονομασία Άθυτος που επικράτησε στα νεότερα χρόνια, είναι φαινόμενο γλωσολογικό (βλ. Αθηνά 45 σελ. 341 - γιοθύρι αντί γιοφύρι - βλ. Παντελίδη φωνητική 39). Κατά τον Στέφανο Βυζάντιο το όνομα το πήρε από «από Αφύτου τινός εγχωρίου».

Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς τη θεωρούν σπουδαία για το μαντείο του Άμμωνα Δία και το ναό του Διονύσου.

Το Ιερό του Διονύσου, που συνδέεται χρονικά με την εγκατάσταση των Ευβοέων και την ανάπτυξη της Αφύτιος, αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Ξενοφώντα στα «Ελληνικά» του. Το 381 π.Χ. ο βασιλιάς των Λακεδαιμονίων Αγησίπολις πολιορκούσε την Τορώνη. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας έπαθε σοβαρότατα εγκαύματα και ζήτησε να τον μεταφέρουν στο ιερό του Διονύσου, το οποίο βρισκόταν σε «σκιερά σκηνώματα» και σε περιβάλλον με «λαμπρά και ψυχρά ύδατα». Εδώ, σύμφωνα πάντα με τον Ξενοφώντα, ο Αγησίπολις ύστερα από μία εβδομάδα πέθανε και αφού τον έβαλαν σε πιθάρι γεμάτο μέλι, τον μετέφεραν στην πατρίδα του για την επίσημη ταφή.

Στη διάρκεια των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων η Άφυτις ήταν οικονομικά ευημερούσα πόλη, η οποία έκοβε δικό της νόμισμα που έφερε την κεφαλή του προστάτη της Άμμωνος Διός. Η οικονομία της φαίνεται ότι στηριζόταν κυρίως στη γεωργία και την αμπελουργία. Ο Αριστοτέλης αναφέρει τον «γεωργικό νόμο» των Αφυταίων, ο οποίος αποτελεί ένα ιδιαίτερο, μοναδικό και πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο στην ιστορία των αρχαιο-ελληνικών δημοσιονομικών πραγμάτων.

Η ναυτιλία πρέπει να έπαιζε σπουδαίο ρόλο στα οικονομικά της Αφύτιος αν κρίνουμε από το μέγεθος του λιμανιού της, το οποίο βρίσκεται σήμερα καταχωσμένο στη θέση του παραλιακού αλσυλλίου με τα πεύκα.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, κατά τους Περσικούς πολέμους (5ος π.Χ. αι.) αναγκάστηκε και αυτή να ενισχύσει τον Ξέρξη με στρατό και πλοία, όπως και οι άλλες πόλεις της σημερινής Χαλκιδικής. Μετά τη μάχη όμως των Πλαταιών (479 π.Χ.), αποστάτησε από τους Πέρσες και εντάχθηκε στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Ως μέλος της Συμμαχίας πλήρωνε στο ταμείο της Δήλου τρία τάλαντα το χρόνο, ποσό σημαντικό για την εποχή εκείνη.

Από αθηναϊκό «νομισματικό ψήφισμα», που βρέθηκε στην Άθυτο, μπορούμε να έχουμε μία εικόνα των σχέσεων της Αφύτιος με την Αθήνα. Το ψήφισμα αυτό, του 423 π.Χ., έδινε κατευθύνσεις σχετικά με την κοπή των νομισμάτων και τις νομισματικές σχέσεις γενικότερα.

Αποτέλεσμα της συμμετοχής της στην Αθηναϊκή Συμμαχία υπήρξε η πολιορκία της από τον στρατηγό των Λακεδαιμονίων Λύσσανδρο, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο προστάτης της πόλεως Άμμων Ζεύς παρουσιάσθηκε στον Λύσσανδρο σε όνειρό του και τον προέτρεψε να λύσει την πολιορκία, πράγμα το οποίο και έγινε.

Θεωρείται πιθανόν ότι η Άφυτις καταστράφηκε και αυτή από το Φίλιππο το 348 π.Χ., όπως και οι υπόλοιπες πόλεις της Χαλκιδικής. Ωστόσο η οικοδόμηση του Ιερού του Άμμωνος Διός, στο δεύτερο μισό του 4ου π.Χ. αιώνα, προϋπέθετε οικονομική ευμάρεια της πόλεως. Παράλληλα έχει προταθεί και η άποψη ότι στην κατασκευή του ναού συνεισέφεραν οι βασιλείς της Μακεδονίας. Πάντως στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη ξαναέκοψε νόμισμα, γεγονός το οποίο πιθανότατα σχετίζεται με τη φήμη και την ακτινοβολία του Ιερού του Άμμωνος Διός. Ο Στράβων την αναφέρει ανάμεσα στις πέντε πόλεις της Παλλήνης, που υπήρχαν κατά τον 1ο αι. μ.Χ. (Κασσάνδρεια, Άφυτις, Μένδη, Σκιώνη και Σάνη).

Μεσολάβησε μεγάλο χρονικό διάστημα για το οποίο δεν έχουμε πληροφορίες σχετικά με την Άφυτιν. Τα ίχνη του μεσαιωνικού τείχους στην ακρόπολή της, δηλαδή τον σημερινό Κουτσόμυλο, και η διατήρηση του ονόματός της, αποδεικνύουν τη συνέχεια της ζωής στην Άθυτο και κατά τους μέσους χρόνους. Τις πρώτες γραπτές πληροφορίες τις έχουμε από αγιορείτικα έγγραφα του 14ου αι., όπου τη συναντούμε με την ονομασία «Άφετος».

Το 1307-1309, φαίνεται ότι το χωριό καταστράφηκε από την καταδρομή των Καταλανών και οι κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν για ένα διάστημα στις διεσπαρμένες αγροτικές εγκαταστάσεις τους.

Το τοιχογραφημένο στα 1647 παρεκκλήσι των Ταξιαρχών (το οποίο κατεδαφίστηκε το 1954) είναι μία ένδειξη για το ότι η Άθυτος ευημερούσε οικονομικώς και κατά την εποχή εκείνη.

Στην Επανάσταση του 1821 η Άθυτος έδωσε το παρόν με αγωνιστές και θύματα. Ακολούθησε όμως και αυτή τη μοίρα ολόκληρης της Κασσάνδρας και πυρπολήθηκε. Οι κάτοικοί της μετά το χαλασμό σκορπίστηκαν σε διάφορες περιοχές και κυρίως στη Σκόπελο, τη Σκιάθο και την Αταλάντη

Γύρω στο 1827 άρχισε η επιστροφή μέρους των προσφύγων και η Άθυτος, για λόγους κυρίως θέσεως, φαίνεται ότι ήταν για πολύ καιρό το κεφαλοχώρι της Κασσάνδρας. Σ' αυτήν εγκαταστάθηκε ο καπετάν Αναστάσης, ο οποίος κυβέρνησε τη Χερσόνησο μέχρι και το 1834.

Το 1859 ξανακτίσθηκε ο ναός του Αγίου Δημητρίου, ξυλόστεγη, τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και ενσωματωμένο κωδωνοστάσιο. Λίγο αργότερα, το 1867, κτίσθηκε ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Λαυριώτικο, το 1885 η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και αργότερα ο Άγιος Αθανάσιος και ο Άγιος Νικόλαος στη Λιόση (πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού).

Στο δεύτερο μισό του 19 ου αι. υπήρχε όπως φαίνεται έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Χαρακτηριστική είναι η αρχιτεκτονική των σπιτιών του χωριού των κτισμένων με τον ντόπιο πωρόλιθο. Από τα παλαιότερα σπίτια σήμερα σώζονται του Κατσάνη (1860 περίπου), του Παπαβασιλείου (1864), του Γαλάνη (1876), του Αλετρά (1889), του Κ. Αθανασιάδη (1898). Εκτός από αυτά, όλα τα παλιά πέτρινα σπίτια της Αθύτου, με τις κτητορικές επιγραφές και τα λιθανάγλυφά τους, αφήνουν να φανεί η δεξιοσύνη και το μεράκι των παλιών μαστόρων.

Η σημερινή Άφυτος πιστή στην παράδοση έχει να επιδείξει μια αξιόλογη λαϊκή αρχιτεκτονική με τα πέτρινά της σπίτια. Τα τελευταία χρόνια έγινε προσπάθεια από όλους σχεδόν τους κατοίκους του χωριού, που καθοδηγούμενοι από κάποιον εμπνευσμένο Κοινοτάρχη, κατόρθωσε να παρουσιάσει μια εικόνα με όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν ένα σωστά διατηρημένο παραδοσιακό οικισμό.

Σήμερα η Άφυτος είναι σε θέση να ικανοποιήσει κάθε επισκέπτη, με τις πολλές εκδηλώσεις υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου....

Αξιοθέατα:

Ιερό του Άμμωνος Διός, Ιερό του Διονύσου, Υπολείμματα της Αρχαίας Αφύτιος, Κουτσόμυλος - (Αρχαία ακρόπολη - προϊστορικός οικισμός), ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ , Ι. Ναός Αγ. Παντελεήμονα, , Ι. Ναός Αγ. Δημητρίου, Ι. Ναός Ταξιαρχών, Ι. Ναός Αγ.Γεωργίου, Ι. Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Ι. Ναός Αγ. Αθανασίου, Ι. Ναός Αγίας Τριάδος, Ι. Ναός Αγ. Νικολάου, Ι. Ναός Αγ.Ιωάννου Προδρόμου.

Το Λαογραφικό Μουσείο Αφύτου 

Το Μουσείο της Αφύτου είναι ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα λαογραφικά μουσεία στη Χαλκιδική κι αποτελεί μοναδική ευκαιρία να εξερευνήσετε τον πολιτισμό και τη ζωή των ντόπιων.

Το Μουσείο της Αφύτου ιδρύθηκε το 1980 με πρωτοβουλία του Ν. Παραλή και του τοπικού Λαογραφικού Συλλόγου.

Το μουσείο στεγάζεται σε διατηρητέο κτίριο που χρονολογείται στο 1889 και βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του χωριού. Αποτελεί δωρεά της οικογένειας Αλετρά. Εκεί θα δείτε μια έκθεση λαϊκών εκθεμάτων, που δημιουργήθηκαν με πρωτοβουλία του εικαστικού Νίκου Παραλή και παραχωρήθηκαν από τους κατοίκους της Αφύτου.

Η συλλογή περιλαμβάνει εργαλεία οικιακής χρήσης, αγροτικά εργαλεία (για όργωμα, σπορά, θερισμό και συγκομιδή) και κεραμικά, τα οποία έχουν μακρά παράδοση στην περιοχή. Στο υπόγειο φιλοξενείται μια συλλογή από εργαλεία κτηνοτροφίας, ενώ στον πρώτο όροφο μια αναπαράσταση ενός παραδοσιακού σπιτιού.

Αξίζει να δείτε:

Τα έργα του γνωστού τοπικού γλύπτη, κ Βασίλη Παυλή που φιλοξενούνται μέσα και έξω από το μουσείο.

Να παρακολουθήσετε μία μουσική συναυλία ή πολιτιστική εκδήλωση στον προαύλιο χώρο του μουσείο.

Να περπατήσετε στον παραδοσιακό οικισμό της Αφύτου με τα πλακόστρωτα σοκάκια και διατηρητέα κτίρια.

Να φωτογραφήσετε τους απίθανους τενεκές τυριού με λουλούδια που κοσμούν το χωριό και έχουν μετατραπεί σε έργα τέχνης χάρη στην πρωτοβουλία των εθελοντών της Αφύτου και την ευγενική χορηγία καλλιτεχνών.

Πληροφορίες επίσκεψης:

Πλατεία,  Σπίτι "Αλετρά "

Μέρες λειτουργίας: κάθε μέρα (Δευτέρα ΚΛΕΙΣΤΑ)
Ώρες λειτουργίας: 19.00-23.00 | Τρίτη-Κυριακή: 11.00-13.00 & 19.00- 23.00 Εισιτήρια: 2/ το άτομο
παιδιά κάτω των 5 ετών είναι ΔΩΡΕΑΝ

Πηγή: Κοινότητα Αφύτου, Visit Halkidikì